DZIEJE JANGROTA DO KOŃCA XVIII W ŚWIETLE...

Zabytkowa chałupa drewniana we wsi Jangrot

DZIEJE JANGROTA DO KOŃCA XVIII W ŚWIETLE OPRACOWAŃ I ŹRÓDEŁ ARCHIWALNYCH.


    Krakowskie Archiwum Kurii Metropolitalnej posiada w swoim zasobie Księgi wizytacji biskupich. W parafii Jangrot należącej do dekanatu skalskiego, w latach 1598 - 1783 przeprowadzono, które z wyjątkiem ostatniej napisane są w języku łacińskim. Tu poświęcę nieco miejsca wizytacji z 1783 r. (sygn. AV. 55) gdyż ta, więcej niż poprzednie, zawiera interesujących informacji o wyglądzie i stanie poprzedniego kościoła oraz wyposażeniu wnętrza.
Protokół wizytacji notuje jeszcze inwentarz sprzętów naczynia i szaty liturgiczne, a z inwentarza plebańskiego: narzędzia rolnicze i zwierzęta (...krów 4, wołów 4, koni 2).
Jest też zapis o prowadzonych w parafii księgach metrykalnych „...chrztów poczynionych od 1622 r. ,ślubów od 1762 r. , pogrzebów od 1737 r.”. Zacytuję kilka zdań z wizytacji :
„ Jangrot, wieś w województwie i powiecie krakowskim od Krakowa 4 mile odległa, ...ma kościół drewniany długości 24  szerokości łokci 12, bez wiadomości od kogo i kiedy stawiany w Roku 1515 konsekrowany, zewnątrz gontem obity złym od północy i gankami w około obwiedziony, mający wejść dwoie, od zachodu i południa z Kruchtami dwiema porządnemi...”.
„...Wiązanie nieco nadpsute, dach dobry, nad którym kopułka z sygnaturką, ołtarze (...) trzy. Ołtarz wielki, dwa poboczne z gradusami drewnianemi...”.
„Ambona zła stara (...), a chór z Pozytywem o głosach sześciu, miechach dwóch, (...), Chrzcielnica kamienna z pokryciem miedzianym” - zapewne ta sama co w obecnym kościele?„...Dzwonnica dobra nowo pobita Dzwonów w niej trzy. Kościół ten ma odpusty na WW. SS.(Wszystkich Świętych), S. Annę i Poświęcenia kościoła w niedziele pierwsza po S. Franciszku” .Parafia „zamyka  w sobie Wsi trzy Jangrot Michałówka i Trzycież o ćwierć mili Długopole Folwark...”. Wiernych było ...Dusz religii Rzymskiey 1323 w ogólności, a do wielkanocney w roku 1783 było 1029 spowiedzi, Roku zaś 1782 Chrztów 64, Ślubów 10, pogrzebów 23, innego obrządku nie masz, Kollator (i) Dziedzic Jangrota J. O. Xiąże Biskup Krakowski”.
W związku z przejęciem dóbr biskupów krakowskich na rzecz Skarbu Rzeczpospolitej w dniu 10 X 1789 r. przeprowadzono lustrację klucza jangrockiego. Wynikiem jej jest liczący 144 strony rękopis obecnie znajdujący się w zespole ASK w Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Lustracja dóbr niegdyś biskupstwa krakowskiego i folwarku promnickiego ...z 1789 r. i posiada sygnaturę archiwalną ASK-58.
Na początku naszego wieku z rękopisu korzystał I.T. Baranowski, który opracował dwa fragmenty i zamieścił je w pracy Materiały do dziejów wsi polskiej, Warszawa 1909.
Opisany w lustracji budynek dworski był „...z Drzewa rzniętego 1674r.postawiony, gontami pobity”. Kościół drewniany miał „...ściany powyginane, gontami ab extra obite, Dach gontowy” a cały „...Kościół znacznej reparacyi potrzebuie”.
Lustracja zawiera opisy: zabudowań dworskich, dochodów, zbiorów jak również porusza szereg spraw związanych z gospodarką folwarczną klucza. Są też tabele z nazwiskami poddanych w poszczególnych wsiach, podany stan ich posiadania (role), oraz powinności - obciążenia na rzecz dworu.
Wymiar pańszczyzny był różny dla poszczególnych grup mieszkańców wsi. Przykładowo: rolnicy na ćwierciach łanów odrabiali więcej pańszczyzny niż chałupnicy czy zagrodnicy.
Warto zacytować z lustracji fragment mówiących o niektórych powinnościach pańszczyźnianych, którym przed dwoma wiekami podlegali rolnicy na ćwierciach łanów.
„Poddani wszystkich Wsiów Klucza tego z każdey Ćwierci Roli Prętów Trzy, kwart zaś dwanaście w sobie maiący robić powinni całorocznie w każdy Tydzień swoim naczyniem y Sprzężaiem parą wołów lub koni, Dzień Bydlny Ieden, albo Pieszych dwa, do czego Dwór rozkaże, gdy zaś w ciężkiey Roli przypadnie Robota orania lub wywożenia Nawozów y kiedy do tego potrzeba winni po parze bydła maiący y tak gdy czworgiem Bydła lub na wozie będą dzień cały dwóch ludzi przy wozie lub pługu wysyłaiąc, Dni dwa Bydlne potrącić im należy”
Jeszcze inne powinności to: dziesięcina, stróża nocna, (stróżowanie), szarwark, daniny w naturze - owies sepowy i leśny (za używanie lasów pańskich). Z wsi Chełmu i Michałówki płacono meszne, dwór wnosił na rzecz skarbu podatki publiczne : podymne, i subsidium charitativum.
Z kart lustracji możemy dowiedzieć się o sposobie, a przede wszystkim o wielkości produkcji piwa i wódki w  browarze i gorzelni w Jangrocie. W jednym tylko 1786 r. w karczmach tego klucza wypito 150 beczek piwa i 2214 garnców wódki (ok.8346 l.), zaś w roku następnym, tylko w Jangrocie (austeria, dom szynków) wypito 61 beczek piwa i 896 garnców wódki. Wytwarzane trunki szynkowane były w 11 karczmach, znajdujących się we wszystkich wsiach klucza. Trzy karczmy w tym czasie wzmiankują Materiały do słownika historyczno-geograficznego w dobie Sejmu Czteroletniego. Mimo tak znacznej konsumpcji trunków, ówczesny posesor klucza Kownacki, postuluje jeszcze by w miejscu „...Nademłynie zwanym przy dwóch młynach”, gdzie „...idzie Gościniec z Krakowa do Wielkopolski, austeryi postawienie dla powiększenia (...) z Traktu Propinacyi iest  potrzebne”. Propinacja przynosiła zyski i rozpijanie chłopów, odnotowano też straty, gdy „...Karczma Czyściec zwana, na Trakcie krakowskim(...) stoiąca in Augusto w tym Roku (1789) spaliła się”.
Kolejna lustracja klucza jangrockiego z dn.18 V 1793 r. (sygn.ASK-92) będąca kontynuacją poprzedniej ma tylko 10 stron i znajduje się również w AGAD w Warszawie.
Ponownie powraca sprawa złego stanu kościoła, który był „...dawnością wieków słaby i zwątlony, iak w ścianach tak i samym dachu...” a „...podczas burzy i wichrów zagrażał niebezpieczeństwem...”.W protokole lustracji odnotowano zmianę posesora klucza, którym został kasztelan zawichojski Józef Sołtyk. W wyniku  licytacji przeprowadzonej w Warszawie dn.18 VI 1790 r., otrzymał kontrakt na 6 lat za kwotę 18 250 złp.. Również „...wysiewy Ozime i Jare na Krescencyę 1790 r. w Folwarkach Klucza Jangrockiego od W. Kownackiego (...) odebrane, a J. W. Sołtykowi oddane...” zostały. Cytatowi z powyższej lustracji przeczy informacja zawarta w pracy prof. Tadeusza Mencla pt. Galicja Zachodnia 1795-1809, w której jako posesor od 1790 r. wymieniony jest Ignacy (Wyssgota) Zakrzewski - prezydent Warszawy.
Przebieg wydarzeń, jaki miał miejsce w okolicy Jangrota i Skały w czasie powstania 1794 r., możemy poznać z pracy prof. Stanisława Herbsta pt. Z dziejów wojskowych powstania kościuszkowskiego 1794 roku. Autor korzystając również z prac autorów pruskich, takich jak: Favrat, Knoll, v. Treskow, przedstawia zachowanie się Prusaków i działania wojska powstańczego, w tej części ówczesnego województwa krakowskiego. Niektóre szczegóły o przebiegu powstania zamieszcza mgr P. Trzcionka w niedawno wydanej monografii pt. Skała-zarys dziejów miasta.
Po zajęciu Krakowa w dniach 15 i 16 VI 1794 r., nastąpiła okupacja pruska trwająca do początków 1796 r. - z tego okresu nie zachowały się źródła archiwalne. W rezultacie „targów rozbiorowych”, i po ustąpieniu Prusaków z Krakowskiego teren ten przypadł Austrii i wszedł w skład nowej prowincji tzw. Galicji Zachodniej. Okupacja austriacka trwała do 1809 r. Z wcześniej wymienionej pracy prof. T. Mencla mamy pewne informacje odnoszące się do Jangrota z tego okresu.
Nowy okupant przystąpił do gospodarczej eksploatacji kraju, w dawnych dobrach skarbowych zostały utworzone „urzędy gospodarcze”, jeden z takich urzędów mieścił się w dworze jangrockim (Verwaltungsamt zu Jangrod). W 1797 r. przeprowadzono inkamerację dawnych dóbr biskupstwa krakowskiego - Jangrot zabranych I. Zakrzewskiemu za udział w powstaniu. Administrator dóbr skarbowych J. Mielnitzky już w 1797 r. Przedstawił plan zagospodarowania dóbr Jangrot i Sucha, lecz Komisja Urządzająca uznała je za nie dopracowane. W październiku tegoż roku, w bezpośrednim zarządzie znajdowały się w okręgu olkuskim dobra : Jangrot , Jaworzno i Ojców. Na początku XIX w. w niektórych dobrach skarbowych w cyrkule krakowskim ( Jangrot, Lipowiec, Rabsztyn) zaczęto sadzić sosnę na lotnych piaskach. Z obliczeń austriackich wiemy, że w siedmiu wsiach dóbr Jangrot mieszkało 647 rodzin - razem 2668 mieszkańców. Całkowita powierzchnia dóbr wynosiła 2512 mórg dolnoaustriackich, na tę powierzchnię składały się :
                lasy    - 1638
                pola    -   834
                ogrody    -       5  - ( w w/w morgach).
Z 1809 r. pochodzi wzmianka o istniejącej szkole, utrzymującej się z funduszu zapisanego przez biskupa krakowskiego ks. Macieja Pelikiewicza (testament z dn. 24 III 1802 r.). Pozostała po okresie Galicji Zachodniej znaczna spuścizna aktowa trafiła do zasobów archiwalnych polskich i zagranicznych (Lwów, Wiedeń). Archiwalia z tego okresu znajdujące się w Warszawie uległy zniszczeniu w 1944 r., ocalały tylko zabrane do Wiednia, w których tylko nieliczne dotyczą dóbr Jangrot.

Eugeniusz Żaba

Jastrzębie Zdrój

Jangrot – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie olkuskim, w gminie Trzyciąż.

Do 1954 roku siedziba gminy Jangrot. W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krakowskiego.

Jangrot to dawna własność biskupów krakowskich i pierwotnie nosiła nazwę Biskupice. Biskup krakowski Jan Grot ok. 1340 r. zmienił ja na miasto i nadał swoje nazwisko. Jak wynika z kronik kościelnych, wieś została założona po zniesieniu praw miejskich przed 1440 r. Ten sam biskup Jan Grot wybudował około 1355 we wsi kościół z drewna modrzewiowego, na którego miejscu zbudowano potem w 1519 kolejny drewniany kościół, a w XIX w. obecny murowany. Wypisy z 1522 r. podają, że różnie wówczas pisano nazwę wsi – Jangrod, Jangroth, Janigrot.

Kroniki, podania i przekazy ludzi starszych mówią, że od czasu uwłaszczenia chłopów wieś była w rękach dworu i krakowskiej kurii. Po powstaniu styczniowym prawdopodobnie wiele się zmieniło. Z posiadłości dużego dworu liczącego ok. 40 ha pozostało tylko 18 ha, gdyż resztę rozdano chłopom po wydzieleniu działki pod szkołę, na której obecnie ona stoi. Pierwsza szkoła we wsi znajdowała się w czworakach udostępnionych przez dworskiego rządcę. Nauczanie wówczas było płatne i nauka trwała 4 zimy. Po 1900 r. mogło umieć czytać i pisać ok. 50 osób – pozostali byli analfabetami. Proboszcz był administratorem dóbr kurii. Miejscowa ludność odrabiała pańszczyznę. Szkoła murowana powstała ok. 1910 r., którą w latach późniejszych przebudowano. W 1905 r. powstał murowany budynek, w którym mieściła się gminna rada. Do gminy Jangrot należało wtedy 23 wsie. Ochotnicza straż pożarna została założona w 1933 r. przez wójta gminy. Do 1935 r. nie było w Jangrocie murowanych budynków.

Teren Jangrota jest mocno pofalowany i pagórkowaty o wysokościach 400-450 m n.p.m. Na Małym Końcu na podwórku gospodarza Lucjana Pokwapa bije źródełko dające początek rzecze Dłubni. Jangrot jest typową ulicówką. Do Jangrota należy również Kolonia Cieplice, kolonia pod Michałówką, Kolonia Plebańska i Kresy. W pobliżu Jangrota znajduje się Park Krajobrazowy z rezerwatem "Michałowiec", w którym szczególnej ochronie podlega obuwik pospolity.

Zabytki