Neoneresansowa rezydencja Wężyków w Minodze...

Zbigniew Beiersdorf


Neoneresansowa rezydencja Wężyków

Zespół dworski w Minodze koło Skały, położony około 30 km na północ od Krakowa, w malowniczym krajobrazie na skraju Jury Krakowsko-Częstochowskiej, jest cennym zabytkiem, pomijanym całkowicie w dotychczasowej literaturze naukowej1.
Usytuowany wraz ze wsią Minoga w głębokiej dolinie rzeczki Minożki (dopływ Dłubni) - w widłach tej rzeczki i jej bezimiennego dopływu - składa się, jak zawsze w wypadku zespołu dworskiego, z trzech elementów strukturalnych: dworu (ii. l) - rezydencji właściciela, parku dworskiego i obszernego folwarku z zachowaną zabytkową zabudową i śladami stawów rybnych. Zespół ten - wraz z sąsiadującym z nim barokowym kościołem parafialnym, stojącym ponad doliną Minożki -jest dominantą krajobrazową większej struktury przestrzennej rozciągającej się na obszar całej wsi, dzięki świadomemu komponowaniu krajobrazu, uporządkowanemu przez system dróg dojazdowych, zbiegających się centralnie przy dworze i kościele. Drogi te ukształtowane są jako aleje obsadzone obustronnie szpalerami drzew.
Historia zespołu dworskiego w Minodze jest stosunkowo skromnie udokumentowana, szczególnie jego dawniejsze dzieje. Nowsze są lepiej czytelne. Śledzić je można częściowo poprzez analizę historii wsi Minoga. Oto szereg faktów i dat:
1257 r. - pierwsza wzmianka o istnieniu wsi, dokonana z okazji nadania przez księcia Bolesława Wstydliwego części Minogi dla klasz-

1 Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. l. Województwo krakowskie. Warszawa 1953, s. 394
wymienia tylko pozostałości dwóch bram dworskich z XVII i XVIII w. Jedynym opracowaniem
obejmującym całość założenia jest maszynopiśmienne studium: Z. Beiersdorf Minoga (gmina Skala.
woj. krakowskie). Zabytkowy zespól dworski. PKZ-Kraków 1978. Jest ono podstawą niniejszego
opracowania.


1. Dwór w Minodze koło Skały, woj. krakowskie. Widok ogólny od strony dawnego podjazdu. Stan obecny. Fot. Z. Beiersdorf

toru SS. Klarysek w Skale2. Z faktu dysponowania przez księcia wsią, wnioskować można, że stanowiła ona pierwotnie jego własność z ośrodkiem
na zamku Grodzisko koło Skały.
XIV wiek - wieś Minoga przeszła w ręce rycerskie z nieznanego nadania książęcego lub królewskiego (Władysława Łokietka lub Kazimierza Wielkiego). Również część klasztorna przeszła na własność rycerską. Należała ona do rodu Nowińczyków - później Minoskich3.
Okres późnośredniowieczny i wczesnonowożytny (XV-XVI w.) przyniósł wykształcenie się zespołu dworsko-folwarcznego jako konsekwencję ogólnego procesu rozwoju gospodarki typu folwarcznego. W ramach tego zespołu istniał dwór - siedziba właściciela. Wzmiankowany jest on po raz pierwszy dopiero w 1653 r. przy okazji napadu rozbójniczego4. Usytuowanie zespołu dworskiego w widłach potoków oraz otoczenie go murem i bramami, sugeruje zamierzone, choć ' niewątpliwie skromne cechy obronne, istotne jednak ze względu na stosunkowo bliskie położenie Minogi przy granicy państwa.
-
2 J. Długosz Opera Omnia, t. 9, Liber Beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. 3. Wyd. A. Przeździecki, Kraków 1864, s. 333; dokument uposażenia klasztoru klarysek przenoszonych z Zawichostu do Skały:
por. Kodeks Dyplomatyczny Małoposki.  Wyd. F. Piekosiński, Kraków 1876. nr 57; J. Stoksik Powstanie i późniejszy rozwój uposażenia klasztoru klarysek w Krakowie w XIII i XIV w. [w:] „Rocznik Krakowski". t. 35. Kraków 1961, s. 99
3 Śladem po pierwotnym podziale wsi może być zgrupowanie zabudowy wiejskiej w dwóch zespołach: na wschód i na zachód od dworu. Podział wsi utrzymujący się przez cały okres średniowiecza (w. XIV i XV) poświadczony jest jej niejednolitą własnością. Należała ona równocześnie do szeregu właścicieli z rodu Nowińczyków. Materiały do „Słownika Historyczno-Geograficznego Województwa Krakowskiego w średniowieczu. rkps. w Pracowni Słownika Krakowskiego Oddziału PAN.

Od XVII w. dwór w Minodze przeszedł z rąk rodu Minoskich w posiadanie innych rodzin. Kolejnymi właścicielami byli: Szylingowie5, Lanckorońscy6, Szembekowie7 i(Antoni Felicjan Szembek w 1737 r. ufundował tu bardzo interesujący barokowy kościół parafialny)8. Po Szembekach właścicielami w drugiej połowie XVIII wieku byli Ogiń-scy9, a od 1772 roku - Puszetowje10.
W roku 1839 Stanisław Pu^zet sprzedał Minogę Franciszkowi Wężykowi ".Nowy właściciel Franciszek Wężyk (1785-1862) kasztelan Rzeczypospolitej, senator Królestwa Polskiego, literat i polityk, zamie-szkiwał z rodziną stale w Krakowie12, w Minodze zaś przebywał jako
w letniej rezydencji'3. Wieś i jej okolice - dolina Prądnika - stały się dla niego tłem i tematem utworów poetyckich, takich jak poemat: Okolice
4 J.W. Smogoniewski, Materiały Opis historyczno-statystyczny wsi województwa krakowskiego. rkps. w Bibliotece PAN w Krakowie. nr 477.
5 Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1629. Oprac. W. Domin. J. Kolasa. S. Zyga. Red. S. Inglot, Wrocław 1956, s. 16.
6 Rejestr poborowy województwa krakowskiego z roku 1680. Oprac. E. Trzyna. S. Zyga. Red. S. Inglot. Wrocław 1959, s 15.               
7 Spis podymnego województwa krakowskiego z roku 1734, rkps. w bibliotece krakowskiego Oddziału PAN. nr 442, s. 2.
8 Katalog zabytków sztuk w Polsce, op. cit., s. 394; T. Chrzanowski, M. Kornecki Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 364; Archiwum Państwowe w Kielcach (AP Kielce) Akt fundacji kościoła murowanego w Minodze; [w:] Acta Specialia Komisji woj. krakowskiego tyczącej się zabezpieczenia sum funduszowych na dobrach Minoga, rkps., sygn. 4743.
9 Wieś przeszła jako posag Pauli Szembek córki siarościca brzesko-kujawskiego w ręce jej męża Jędrzeja z Kozielska Ogińskiego, referendarza Wielkiego Ks. Litewskiego, Akt sprzedaży dóbr w Minodze w 1772 r. Archiwum Państwowe w Krakowie (AP Kraków) Acta Terr. Crac. Nova, t. 9 s. 55-57.
10 W 1772 r. Ogińscy sprzedali Minogę Franciszkowi Ksaweremu Puszetowi staroście duninowskiemu i jego żonie Wiktorii z hr. Zaluskich. AP Kraków Acta Terr. Crac. Nova. op. cit.
11 Sprawa przejęcia majątku stala się przedmiotem długotrwałego procesu. Papiery W. Kopffa. rkps. w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 4891/IV, fasc. 11, s 104, Sumariusz dokumentów w sprawie Stanisława Puszeta przeciw Franciszkowi Wężykowi.
12 Franciszek Wężyk wyemigrował z Królestwa Polskiego i osiadł w Krakowie w 1836 r. K. Bąkowski Życiorysy Krakowian, rkps. w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 7316/IV. Obywatelstwo Wolnego Miasta Krakowa otrzymał w 1838 r.; S. Tomkowicz Żywot Franciszka Wężyka z użyciem głownie własnych zapisków poety skreślony [w:] Pisma Franciszka Wężyka, Poezje z pośmiertnych rękopisów,  t. 2, Kraków 1878, s. 379. Zamieszkiwał początkowo w kamienicy przy ul. Św. Anny, róg Wiślnej, później zaś, do końca życia, w kamienicy przy Małym Rynku; J. Brodowicz Notaty, Kraków Wężyków rodzina: Franciszek, Alojzy, Michał, Stanisław, rkps. w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 6111/III, s. 26
13 Z. Zapała Franciszek Wężyk, monografia biograficzno-krytyczna, Kraków 1898.
Krakowa^czy poemat Wieś polska15, gdzie dwór w Minodze określony został - niewątpliwie z sentymentalnym zabarwieniem - jako „domek ubogi" z zaznaczeniem, że „dwór szlachecki niewiele różni się od chatek. Ma on większe rozmiary i czystsze podwórze, kwiaty...", we dworze „w chędogiej komnacie broń i palna, i sieczna wisi na makacie". Opis ten dotyczył tzw. starego dworu, parterowego budynku zapewne barokowego z XVIII wieku, który stal w miejscu obecnego dworu. Sytuacja ta potwierdzona jest przez kompozycyjny związek dworu z regularnym ogrodem kwaterowym, uwidocznionym na mapie Galicji Zachodniej z 1809 roku Mayera von Heldensfelda, wspomnianym zresztą w cyto-wanym poemacie jako „szpaler". We dworze tym kasztelan Wężyk gościł w 1842 roku przez kilka tygodni innego stawnego poetę Cypriana Kamila Norwida, którego do Minogi przywiózł jego przyjaciel, Władsław Wężyk, bratanek kasztelana, a zarazem poeta i krytyk literacki16.
W 1859 roku prawa majątkowe do Minogi przekazał Franciszek Wężyk na rzecz swego syna Teofila17, który zmodernizował rezydencję, zamawiając projekt nowego, murowanego dworu określanego jako „pałac" u najbardziej renomowanego wówczas krakowskiego architekta Filipa Pokutyńskiego. Projekt ten powstał na początku 1859 roku" i posłużył do wzniesienia istniejącego do dzisiaj dworu, adaptującego sytuację i piwnice starego dworu.
Po śmierci Teofila Wężyka w 1887 roku^dobra w Minodze przeszły na jego córkę Zofię z Wężyków Borowską i jej męża Józefa Skbek-Borowskiego^.W rękach rodziny Borowskich majątek pozostawał do 1945 roku. Przejęty przez Skarb Państwa ulegał systematycznej dewastacji. We dworze umieszczono mieszkania robotników rolnych.
14 F. Wężyk Okolice Krakowa – poema, Kraków 1820, wyd. l; Kraków 1823. wyd. 2; Kraków 1834, wyd. 3.
15 F. Wężyk Wieś Polska „14 czerwca 1859 w Minodze, wsi polskiej do dziś dnia" [w:] Pisma F. Wężyka. op. cit., t. 3. Kraków 1878, s. 310 i nast.
16 List F. Wężyka do K. Koźmiana z 29 XII 1845. Wyd. S. Tomkowicz Korespondencja literacka Kajetana Koxmiana z Franciszkiem Wężykiem (I845 1856), Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 14. Kraków 1914. s. 27; wg Norwid. Z dziejów recepcji twórczości. Wybór tekstów. opracowanie i wstęp M. Inglot. Warszawa 1983, s. 38-39.
17 Pismo zdn. 15 wrzesnia 1859 podpisane przez „właściciela teraźniejszego wsi Minoga", Teofila Wężyka, z zaznaczeniem, że przejął on majątek na początku tegoż roku. AP Kielce Akta Dyrekcji Ubezpieczeń, sygn. 991 – Minoga, pow. Olkusz, gubernia radomska.
18 Pierwsza wersja projektu dworu powstała 7 stycznia 1859. Druga wersja, neorenesansowa, która została zrealizowana datowana jest o miesiąc później: 4 lulcgo 1859.
19 Klcpsydra Teofila Wężyka, rkps. w Bibliotece Krakowskiego Oddziału PAN. sygn. 7281.
20 List z r. 1887 Gabryeli Wężykowej, wdowy po Teofilu do córki Zofii Borowskicj, rkps. w Bibliotece Krakowskiego Oddziału PAN. sygn. 1001, karta 83-84.

sklep i siedzibę Ludowego Zespołu Sportowego. Park dworski, niegdyś pełen wspaniałych okazów drzew i kwiatów zamieniony został na pastwisko (protestował przeciwko temu bezskutecznie już 9 maja 1945 roku Pełnomocnik Rządu Tymczasowego do spraw rolnych)2'.Później park zamieniono na boisko piłkarskie, wycinając częściowo drzewa. które przeszkadzały w uzyskaniu wymiarowej płyty. W 1%U roku pr/c/ podjazd przed dworem przeprowadzono główną drogę tranzytową. Kzym połączone było zlikwidowanie części parku od strony podjazdu. Zburzenie zabytkowej oficyny z oranżerią i zniszczenie stawów rybnych. jam dwór, z biegiem czasu opuszczony przez przypadkowych lokato-Jow, chyli się ku ruinie. Pozbawiony całkowicie wewnętrznego wyposa-ibnia, ograbiony został nawet z kominka wmurowanego w ścianę. Wysiłki władz konserwatorskich podejmowane od lat 70. mające na celu znalezienie dla dworu właściwego opiekuna i użytkownika, który byłby w stanie podjąć zadania rewaloryzacyjne, zakończyły się. jak dotychczas, pełną klęską. Niemniej, choć zaniedbany do granic ruiny, dwór w Minodze istnieje nadal jako zespół i jako budowla - dawny dom właścicieli. W tym węższym pojęciu dwór jest tematem niniejszego artykułu.
Jak wspomniano już, budowla ta wzniesiona została według syg-nowanego i datowanego projektu, którego twórcą był Filip Pokutyński. Projekt ten został odnaleziony w zbiorach prywatnych pr/ez autora referatu22. Zachowały się zasadniczo tylko widoki elewacji, przepadły zaś rzuty poziome. Niemniej porównując zachowane elementy projektu i realizacją wskazać należy na ich ścisłą i pełną zależność. Zależność ta dotyczy jednak ostatecznej wersji projektu, do której Pokutyński doszedł na drodze trójetapowych poszukiwań. Fakt len można skon-statować analizując dwie zachowane wersje projektu elewacji (ii. 2.3.4). a także inwentaryzację dworu z roku 1866 wykonaną dla oszacowania wartości dworu do celów ubezpieczeniowych23. Inwentaryzacja ta opracowana 7 lat po wybudowaniu dworu, przez inż. Kussulha. powstała najprawdopodobniej jako przerys oryginalnego projektu. a nie jako zdjęcie z natury. Wskazuje na to wielki stopień precyzji lej
21 Akta wsi Minoga w Biurze Geodezyjnym Urzędu Miasta i Gminy Skala, woj. krakowskie.                    22  Za udostępnienie tych projektów oraz innych cennych materiałów rodzinnych które stały się podstawą niniejszego opracowania, dziękuje Pani Jadwidze ze Skarbek-Borowkich Jaroszyńskiej.          23 AP Kielce. Akta Dyrekcji Ubezpieczeń – Mnioga, op. cit., Inwentaryzacja dworu w Minodze. sygn. przez inż. Kossutha z Olkusza.

2. Dwór w Minodze koło Skały, woj. krakowskie. Fasada. Projekt Filipa Pokutyńskiego – 1. wersja (nie zrealizowana) ze stycznia 1859 r. Fot. PKZ Kraków 

inwentaryzacji, która odróżniają od innych bardziej szkicowo opraco-wanych dla potrzeb Dyrekcji Ubezpieczeń. W tym świetle uznać mązna inwentaryzację dworu w Minodze z 1866 roku jako substytut tych części projektu autorskiego, które nie zachowały się do naszych czasów, np. rzuty poziome (ii. 5).
W oparciu o te materiały stwierdzić można, że rzut i układ przestrzenny oraz bryła dworu zaprojektowana już w pierwszej wersji projektu ze stycznia 1859 r. są zasadniczo identyczne z zachowanym obecnie. Powstać miał budynek asymetryczny złożony z parterowego, wydłużonego korpusu, prostopadłego, krótkiego, piętrowego skrzydła i baszty usytuowanej u ich zbiegu. Baszta miała dominować nad całością założenia. Wersja ze stycznia miała elewację neorenesansową z elemen-tami stylu szwajcarskiego, o których decydował drewniany portyk frontowy, drewniany balkon oraz forma dachu dwuspadowego, krok-wiowego z ozdobnym szalunkiem pod okapem i „laubzegowymi" wypełnieniami trójkątnych przyczółków stężonych jęlką (ii. 2). Wersja kolejna, która powstała w etapie drugim, późniejszym o miesiąc, i pochodzi z lutego 1859 roku, różni się od pierwszej wyłącznie rozwiązaniem elewacji (ii. 3, 4). Zastosował tu Pokutyński formy

3. Dwór w Minodze koło Skały, woj. krakowskie. Fasada. Projekt Filipa Pokutyńskiego – 2. wersja (zrealizowana) z lutego 1859 r. Fot. PZK Kraków

4. Dwór w Minodze koło Skały, woj. krakowskie. Elewacja Ogrodowa. Projekt Filipa Pokutyńskiego – 2. wersja (zrealizowana) z lutego 1859 r. Fot. PZK Kraków

zdecydowanie neorenesansowe, a dokładniej opartą na tradycji Schink-Iowskiej, redakcję form architektury neorenesansowej z przymieszką tradycji helleńskich, typową dla berlińskiej szkoły uczniów Schinkla z Friedrichem Augustem Stiilerem na czele24. Wplywy te odnaleźć można w kształtowaniu bryły z modnymi wówczas niskimi dachami dwuspadowymi i z trójkątnymi przyczółkami ujętymi w akroteriony.
Trzeci i końcowy etap autorskiego tworzenia koncepcji dworu w Minodze sprowadzał się jedynie do nieznacznego przedłużenia rzutu korpusu o skrajną, wąską oś po stronie północnej. Korekta autorska zaznaczona została ołówkiem na litograficznym projekcie. Została ona uwzględniona podczas realizacji dworu, gdyż na inwentaryzacji z 1866 r. (ii. 5) dodana oś skrajna jest zarejestrowana jako istniejąca.
W projekcie elewacji ogrodowej (ii. 4) jednym z charakterystycznych elementów, analogicznych do postschinklowskiej architektury berliń-skiej z lat 50. XIX w., była drewniana pergola projektowana przy wyjściu ogrodowym25.
Zrealizowany układ przestrzenny parterowego korpusu jest dwu-traktowy, z korytarzem międzytraktowym. Prostopadle do korytarza wyznaczona jest główna oś komunikacyjna dworu zaakcentowana od frontu wydatnym portykiem arkadowo-filarowym poprzedzającym wejście do hallu oraz wyjściem z salonu do ogrodu. Pion komunikacyjny rozwiązany w formie dwubiegowych schodów drewnianych, umiesz-czony jest między hallem a skrzydłem bocznym.
Skrzydło boczne piętrowe, krótkie, jednotraktowe i dwuosiowe ma układ przestrzenny analogiczny na obu kondygnacjach. Dodatkowe wejście do skrzydła od strony północnej poprzedza przedsionek, którego płaski dach wykorzystany jest jako taras apartamentu na piętrze.
Wieża na rzucie kwadratu ma w każdej kondygnacji jedno, obszerne pomieszczenie.
Elewacje dworu rozwiązane są jednolicie, z wyodrębnionym coko-łem, gzymsem kordonowym na wysokości parapetów okiennych i bel-kowaniem w strefie ścianki kolankowej. Elewacje różnią się ilością osi okiennych, które zgrupowane są parami, ujętymi we wspólne obra-mienia. W podokiennikach umieszczone są dekoracyjne płyty terako-

24 E. Börsch-Supan Berliner Baukunst nach Schinkel 1840-70. Studien zur Kunst des 19. Jahrhunderts,  t. 25, Monachium 1977.
25 op. cit.

towe z ornamentem akantowym (ii. 6). Fasadę ożywiają dwa ryzality:
pierwszy przed wejściem głównym, w formie trójarkadowego portyku nakrytego trójkątnym przyczółkiem oraz drugi, boczny, nieznacznie wysunięty przed fasadę i również nakryty trójkątnym przyczółkiem. We fryzach przyczółków umieszczone są terakotowe płyty z wicią roślinna (ii. 6). Filary portyku opięte są pilastrami toskańskimi o trzonach wypełnionych płycinami. Podobne plyciny występują na podniebiu arkad portyku.
Zgodnie z projektem bryła budynku jest zróżnicowana. Dachy dwuspadowe o nieznacznym spadku połaci mają niskie trójkątne szczyty. Wieża stanowiąca dominantę wysokościową nakryta jest niskim, namiotowym dachem ośmiopołaciowym ze sterczyną. Połacie obite są białą blachą cynkową. Nic zachowały się blaszane akroteriony umieszczone dawniej na osi i u podstawy przyczółków.
Analizując formę dworu w Minodze uznać należy, że realizuje on temat achitektoniczny willi. Kształtowanie siedzib wiejskich jako willi było jedną z istotnych cech kultury XIX wieku. Zgodnie z definicją znanej Encyclopaedia offarm, collage and villa architecture J.^C. Lou-dona (Londyn 1833; wyd. 2, 1842) „willa to mały budynek mieszkalny w otoczeniu ogrodowym". Temat willi był jednym z głównych wątków architektury od drugiej połowy XVIII wieku poprzez wiek X^(. Jako dziedzictwo wieku XIX wszedł do repertuaru architektury maszego stulecia. W willi skupiły się bodaj najsilniej cechy architektury prero-mantycznej i romantycznej: strukturalny związek budowli z krajo-brazem, z zielonym otoczeniem oraz nieregularny, swobodny rzut, układ przestrzenny i układ bryły. Wszystkie te cechy mieszczą si? w ogólnie pojętej malowniczości kompozycji architektonicznej. Ideał estetyczny malowniczości wylansowany został w Anglii, gdzie estetykę piciurescJue głosił W. Gilpin, U. Price, R. Payne-Knight, a później A. W. Pugin, J. Ruskin i wielu innych26. Wykładnikiem malowniczości był m.in. nurt tzw. architektury nieregularnej, zwanej też „swobodną", do której należała przede wszystkim architektura willowa27.
26 Ch. Hussay    The Picturesque, Londyn-Nowy York 1927; N. Pevsner Picturesque in architecture [w: Journal of the Royal Institute of British Architects". t. 55. 1957. s. 55 i nn.; C.V. Meeks Picturesque Ecclecticism, [w:] „The Art Bulletin", R. 32, 1950, s. 226-235; P. Collins Changing Ideals in Modern Architecture 1750-1950. Londyn 1965, s. 42 i nn.
27 E. Kaufmann Architecture in ihe Agę of Reason, Baroque and  post Baroque in England, Italy, France, Cambridge 1955; Wyd. francuskie: L'Arrhitecture de 1'Age de la Lumiere,  Paryż 1963: H. R. Hitchcock Earl Victorian Architecture in Britain. t. l, New Haeven 1954, s. 26.
6. Dwór w minodze koło Skały, woj. krakowskie. Terakotowa dekoracja elewacji: a) fryz pod gzymsem wieńczącym, b) podokienniki. Stan obecny. Fot. J. Doraczek

W Polsce nurt ten miał tradycję sięgającą także drugiej polowy XVIII wieku i - rzecz charakterystyczna - również związany był z architekturą willową28. Kolejnym etapem architektury malowniczej był w Polsce temat architektoniczny zamku neogotyckiego oraz kon-tynuacja tematu willi rozwinięta w dwóch odmianach; willi gotyckiej i willi włoskiej29. Geneza obu miała rodowód angielski. Szczególnie willa włoska z asymetrycznie usytuowaną wieżą, wzorowana na XVII-wiecznych pejzażach arkadyjskich Clauda Lorraina i Nicolasa Poussaina, a za ich pośrednictwem na wiejskiej architekturze Kampanii i Toskanii, miała istotną wartość dla architektury malowniczej XIX wieku. Za pierwszą „willę włoską" uchodzi, zdaniem historyków architektury, willa w Cronkhill koło Shrewsbury, wzniesiona około 1802 roku przez Johna Nasha30. Obydwa typy willi popularyzowały w Anglii i poza nią wydawnictwa o charakterze wzornikowym, np. Roberta Lugara: Architectural Sketschesfor Cottage, Rural Dwelinngs and Villas in the Grecian, Gothic and Fancy Style (1805), Johna Papwortha Rural residences (1818; wyd. 2, 1823) czy wreszcie wspo-mniana praca Jonathana Claudiusa Loudona Encyclopaedia of Cottage Farm and Villa architecture i tegoż An Encyclopaedia of Agriculture (Londyn 1835), z dużym rozdziałem poświęconym budowie rezydencji wiejskich. Recepcja dzieł Loudona w polskiej wersji językowej była bardzo wczesna. Już w 1819 roku ukazało się tłumaczenie jego pracy Zakładanie folwarków podług zasad szkockiego gospodarstwa i o przyozdabianiu posad wiejskich.
Temat willi przejęła z Anglii architektura europejska i amerykańska. Szczególnie znaczące rezultaty zyskały wille w Niemczech w kręgu Schinkla i Periusa. Niemiecka redakcja willi włoskiej miała dla Polski znaczenie najważniejsze. Jak pisał o tym prof. Jaroszewski budowlami wzorcowymi stały się: Dom ogrodnika w parku Charlottenhof w Pocz-damie, wzniesiony 1829-1833 przez Ludwika Periusa według projektu Schinkla oraz dom mieszkalny w Bażantarii w tym samym zespole



28 T. S. Jaroszewski Legenda klasycysmu. O niektórych problemach architektury polskiej przełomu XVIII i XIX w. [w:] Romantyzm. Maleriały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1967, s. 265; M. Kwiatkowski Zapowiedzi romantyzmu w architekturze polskiej 2 połowy XVIII wieku [w:] Romantyzm. Materiały Sesji, op. cit., s. 219-235; M. Kwiatkowski Szymon Bogumił Zug. Architekt polskiego Oświecenia. Warszawa 1971, s. 65.
29 T. S. Jaroszewski O siedzibach neogotyckich w Polsce, Warszawa 1981, s. 5-56.
30 H. R. Hitchcock, op. cit., s. 27.
Charlottenhof, wzniesiony przez Periusa w latach 1842-184431. Wzory architektury schinklowskiej i postschinklowskiej, np. Friedricha Augus-ta Stülera inspirowały nie tylko Lanciego, lecz Karola Würtemberga, działającego m.in. w Wielkim Księstwie Poznańskim33, Henryka Mar-coniego34, Adama Idźkowskiego35, a także ich krakowskich kolegów: Filipa Pokutyńskiego36, a nieco później Maksymiliana Nitscha37.
Filip Pokutyński studia odbył we Francji, Włoszech i Niemczech. Mając dwadzieścia siedem lat został w 1856 roku profesorem budownic-twa w Krakowskim Instytucie Technicznym38, Pierwszym jego więk-szym dziełem był gmach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego39 rozpoczęty w 1857 roku, jest to dzisiaj siedziba krakowskiego Oddziału PAN przy ul. Sławkowskiej 17, oraz rozbudowa pałacu Potockich
31 T. S. Jaroszewcki O siedzibach neogotyckich..., op. cit., s. 31.
32 A. Bartczakowa Franciszek Maria Lanci (1799-1875), Warszawa 1954; O nawiązaniu do niemieckiej redakcji willi włoskiej przez Fr. M. Lanciego przy budowie tzw. Żółtej Karczmy w Slużewie k. Warszawy (1852 r.); T. S. Jaroszewski O siedstbach neogotyckich..., op. cit.
33 K. Wurtemberg Sammlung architektonischer Entwurfe als Beitrag zur Verschönerung und vervollkomung Ländlischer Wohnungen und Landwirtschaftlichen Gebäude. Herausgegeben..., Leszno-Gniezno 1847; to samo w polskiej wersji językowej; Zbiór architektonicznych pomysłów służących dla upiększenia i uzupełnienia wiejskich budowli i zabudowań gospodarczych. Lcszno-Gniezno 1848.
34 S. Łoza Henryk Marconi i jego rodzina. Materiały do monografii w serii „Mistrzowie architektury polskiej", Warszawa 1954; T. S. Jaroszewski, A. Rottermund Marconi Henryk (1782-1863) [w:] Polski słownik biograficzny. t. 19. s. 599-600; T. S. Jaroszewski, A. Rottermund, Katalog rysunków architektonicznych Henryka i Leandra Marconich w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Warszawa 1977.
35 A. Idźkowski Composition d'architecture contenent des batiments de toute espace tels que maisons de ville de campagne..., Paryż 1843.
36 S. Łoza Architekci i budowniczowie w Polsce, Warszawa 1954, s. 242; Z. Białkiewicz, Przyczynek do biografii Filipa Romana Pokutyńskiego [w:] „Czasopismo Techniczne", z. 3-B/184/. Kraków 1975. s. 33-44; Z. Białkiewicz Przyczynek do dziejów budowy pałacu Potockich w Krzeszowicach (Projekt F. R. Pokutyńskiego z 1858 r), [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury (KUiA) PAN Oddział w Krakowie", t. 12. Kraków 1978, s. 219-226; Z. Białkiewicz Trzy budowle Filipa Pokutyńskiego [w:] „Rocznik Krakowski", t. 49, Kraków 1979. s. 141-166; Z. Białkiewicz Pałacyk Marfiewicza w Krakowie i dawne Łazienki Miejskie, później hotel Krakowski (Pr:yc:ynek do twórczości Filipa Pokutyńskiego), „Teka KUiA PAN Oddriał w Krakowie", t. 13, Kraków 1979. s, 25-31: Z. Białkiewicz Pałac Mieroszewskich w Krakowie (Przyczynek do twórczości Filipa Romana Pokutyńskiegu), „Teka KUiA PAN Oddział w Krakowie", t. 14. Kraków 1980. s. 7-11; Z. Białkiewicz Architektura wczesnego historyzmu w twórczości sakralnej Filipa Pokutyńskiego (1869-1877)., „Teka KUiA PAN Oddział w Krakowie", t. 16, Kraków 1982, s. 37-46.
37 S. Łoza Architekci i budowniczowie, op.cit., s. 216: A Nitsch Pałac w Bakończycach nieznane dzieło architekta Maksymiliana Nitscha, „Teka KUiA PAN Oddział w Krakowie", t. 20. Kraków 1986. s. 213.
38 Z. Białkiewicz Przyczynek do biografii Filipa Romana Pokutyńskiego, op. cit.
39 F. Wężyk Pamiętnik do dziejów budowy domu dla Towarzystwa Naukowego w Krakowie [w:] „Czas", Kraków 7 listopada 1860; F. Wężyk Zdanie sprawozdania z budowy domu c. k. Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i składek na taż budowę zebranych od dn. I lutego 1860 do dnia tegoż 1861. [w:] „Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego", t. 31, Kraków 1861. s. 33-38: K. Stachowska Dzieje budowy domu Towarzystwa Naukowego Krakowskiego w l. 1857-1866, „Rocznik Biblioteki PAN w Krakowie", R. 12, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966, s. 35-78.
w Krzeszowicach w 1858 r.40 W pierwszej fazie twórczości zaprojektował też dwór - willę neorenesansową w Minodze w 1859 roku i dwór - willę gotycką w Piekarach pod Krakowem (1861 r.)41.  
Dwór w Minodze analizowany w kontekście innych znanych dzieł z wczesnej fazy twórczości Pokutyńskiego wykazuje zaskakująco dużo zbieżności z nimi. I tak: podobieństwo ze wspomnianą wyżej siedzibą Towarzystwa Naukowego Krakowskiego przy ul. Sławkowskiej w Kra-kowie nie ogranicza się tylko do bliskiej analogii stylistycznej, tj, neorenesansu włoskiego nawiązującego do wczesnej architektury tos-kańskiej w redakcji szkoły schinklowskicj, ale dotyczy równia zasad-niczego układu przestrzennego i detali. Zarówno dwór minoski, jak gmach krakowskiego Towarzystwa Naukowego skomponowane są z korpusu i prostopadłego skrzydła bocznego. Obie budowle nakryte są niskimi dachami dwuspadowymi z trójkątnymi szczytami, ukształtowanymi w formie przyczółków. Budynek krakowski zachował taki szczyt w południowej elewacji korpusu. Zbliżony jest też systemem artykulacji elewacji obu budynków, w obu zastosował Pokutyński jedynie podziały horyzontalne. Oprócz gzymsów kordonowych międzykondygnacjowych użyte zostały gzymsy kordonowe na poziomie para-petów okiennych. W obu przypadkach gzymsy wieńczące, podokapowe podkreślone są motywami: kostkowania, wolich oczu i płasko stylizo-wanych liści akantu, wykonanymi ze stiuku. Ten typ dekoracji sztukatorskiej w gmachu Towarzystwa Naukowego stosowany jest nawet obficiej: w obramowaniu portalu głównego i przyczółkach nadokiennych. Podobna jest też zasada kompozycji otworów okiennych w obu budynkach. Tu i tam zastosowane są charakterystyczne okna bliźniacze, a węgary obramień wsparto na impostach, między którymi w podokiennikach osadzono płyty terakotowe.
W obu budynkach użyte zostały charakterystyczne akroteriony. W Minodze znane są one wyłącznie z przekazów ikonograficznych, w Krakowie nadal dekorują one segmentowe przyczółki okien I piętra.
Wspomnieć wreszcie należy o identycznym podziale kasetonowym w podłuczach arkad portyku w Minodze oraz arkad gurtowych w sieni
 
40 Z. Białkiewicz Przyczynekdo dziejów budowy pałacu Potockich, op. cit.; W. Baraniewski Zespól rezydencjonalny w Krzeszowicach w XIX w. [w:] Dzieła czy kicze. Red. E. Grabska, T. S. Jaroszewski, Warszawa 1981. s. 87-92.
41 F. Pokutyński Willa w Piekarach. Wyd. autolitograficzne w 14 tablicach. Kraków 1865.

głównej gmachu Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Uderzające analogie wykazuje również stolarka drzwiowa, płycinowa z futrynami wzbogaconymi o nadproża. Jej podziały oparte są o renesansowe wzory serliańskie.
Również uderzająco bliskie analogie wykazać można między Minogą a projektem przebudowy pałacu Potockich w Krzeszowicach. Nie rozwijając tu tego tematu, wskazać trzeba na wspólny rodowód form neorenesansowych, podobieństwa artykulacji elewacji i podobieństwo bryły z niskimi dachami dwuspadowymi, z trójkątnymi szczytami ujętymi w akroteriony, wreszcie na podobieństwo portyku filarowo-arkadowego w Minodze i analogicznego portyku w elewacji pałacu. W rezultacie tych analogii autorstwo Filipa Pokutyńskiego można by wysunąć nawet w wypadku, gdyby nie było ono faktem potwierdzonym źródłowo. Byłoby to uzasadnione również kontaktami architekta z kasztelanem Franciszkiem Wężykiem i jego rodziną. Związek ten wynikał ze wspólnego zaangażowania się w sprawę budowy siedziby Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. W roku 1856 Towarzystwo, do tego czasu złączone z Uniwersytetem Jagiellońskim, odłączyło się od niego. Usamodzielniając się, uniknęło germanizacji, której poddany został Uniwersytet w krótkim okresie między zajęciem Krakowa przez Austrię w 1846 roku a wprowadzeniem autonomii w Galicji w 1867 roku. Towarzystwo Naukowe Krakowskie stało się wówczas ostoją polskiej nauki42. W tej ważnej dla kultury narodowej chwili, w roku 1856 pierwszym prezesem Usamodzielnionego Towarzystwa wybrany został Franciszek Wężyk. Nowy prezes z niezwykłym zapałem przy-stąpił już w 1857 roku do budowy nowej, własnej siedziby Towarzystwa. zlokalizowanej przy ul. Sławkowskiej. Do pracy tej zaangażował architekta Filipa Pokutyńskiego43. Prace przy budowie gmachu ciągnęły się aż do 1864 roku. cały czas przy udziale Franciszka Wężyka, który nie doczekał jednak otwarcia budynku; zmarł bowiem w 1863 roku44. W świetle powyższych faktów, zaangażowanie w 1859 roku Pokutyńskiego do budowy rodowej siedziby Wężyków w Minodze było zupełnie zrozumiale.
42 J. Kras Życie umysłowe w Krakowie w latach 1848-1879. Kraków 1977. s. 110.
43 K. Stachowska Dzieje budowy, op. cit., s. 43, 46; F. Wężyk Pamiętnik do dziejów budowy. op. cit.; S. Tomkowicz Żywot Franciszka Wężyka, op. cit., s. 404.
44 S. Tomkowicz Żywot Franciszka Wężyka. op. cit., s. 417; K. Stachowska Dzieje budowy, op. cit., s. 64.

Chciałbym zwrócić uwagę na kilka aspektów dworu w Minodze.
I. Problem sytuacji dworu. Dwór jest strukturalnie powiązany z parkiem krajobrazowym współczesnym willi. Obserwować to można już w projekcie elewacji ogrodowej (U. 4), gdzie Pokutyński przewidywał budowę drewnianej, ażurowej pergoli obrośniętej pnączami, spełniają-cej rolę klamry, spinającej wnętrze dworu z wnętrzem parku. Również lokalizacja przybudówki z tarasem widokowym przy bocznej elekcji dworu świadczy o wyczuciu relacji między architekturą a jej otoczeniem. Na tarasie umieszczony jest punkt widokowy, umożliwiający nie tylko perspektywiczne wglądy w głąb parku, ale przede wszystkim wiążący kompozycyjnie dwór z dominantą krajobrazową Jaką jest bryła starego kościoła parafialnego, piętrzącego się ponad parkiem. Dzięki temu dwór zyskał kontekst nie tylko „Natury" lecz również „Historii", Ten aspekt istotny dla romantycznej kompozycji przestrzennej odnaleźć można w innym dziele Pokutyńskiego, w willi w Piekarach, która powiązana została widokowo z opactwem w Tyńcu, leżącym na przeciwległym brzegu Wisły. Na sprawę tę architekt zwracał uwagę w autorskim komentarzu do projektu willi w Piekarach45. Takie ujecie problematyki krajobrazowej, dworu miało charakter uniwersalny w tej epoce46. Dobrym przykładem może być teoretyczna rycina opubli-kowana w Encyclopaedia of Agriculture J. C. Loudona (Londyn 1835), w rozdziale poświęconym projektowaniu rezydencji wiejskich. Modelowo przedstawiono tu powiązania kompozycyjno-scenograficzne dworu nie tylko z parkiem, lecz również z szerokim krajobrazem. Osie widokowe wyprowadzone z domu we wszystkich kierunkach wiążą go z obrazami starego opactwa, ruin zamku, łańcucha górskiego, z doliną rzeki, jeziorami, lasem i polami (il. 7). Dwór stanowi ośrodek mikrokosmosu wiejskiej posiadłości, prywatnego paradis terrestrae47.
II.  Dla  kształtowania  elewacji  dworu  w   Minodze  charakterystyczne
są  terakotowe   płyty   w   podokiennikach   i   fryzy podokapowe   również

46 F. Pokutyński Willa w Piekarach, op. cit.
46 Analogiczne postawy w komponowaniu rezydencji zajmowali tez polscy teoretycy np.: August Fryderyk Moszyński; A. Morawińska Augusta Fryderyka Moszynskiego rozprawa o ogrodnictwie angielskim, 1774. „Teksty źródłowe do dziejów teorii sztuki", t. 24, Wrocław 1977; (Izabela Czartoryska) Mysli różne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław 1805; F. K. Giżycki O przyozdabianiu siedlisk wiejskich. Rzecz zastosowana do Polski, t. l. Warszawa 1827.
47 Pragnienie jego stworzenia było charakterystyczne dla umysłowości całego wieku XIX i jest jednym z kluczy do interpretacji sztuki tego stulecia, W. Hofman Das iridische Paradies. Kunst XIX Jahrhundert. Monachium 1960. s. 311-336.
7. Teoretyczny model krajobrazowego kształtowania rezydencji wiejskiej wg J. C. Loudona An Encyclopaedia of Agriculture, Londyn 1835. Fot. J. Krzyszkowski.

wykonane w terakocie. Zastosowania tego typu dekoracji, o charak-terystycznej ceglanej barwie - w połączeniu z bielą tynkowanych ścian pozwalało architektowi na wprowadzenie gry kolorystycznej, który to problem korespondujący z postulatem malowniczości, Cotlins uznał za typowy dla architektury XIX wieku48. Zastosowanie terakoty należy zarazem do obszernego zagadnienia eksponowania w dziele sztuki prawdziwego materiału. Zabieg ten mający przesłanki estetyczne, etyczne i symboliczne, mieści się w ramach tak istotnego dla sztuki XIX

48 Colins Changing Ideals, op. ci., s. 42-58, 111-115

wieku i początku XX wieku hasła Materialgerechtigkeit - oddawania sprawiedliwości tworzywu49.                              ^
Zastosowanie terakoty przez Pokutyńskiego potwierdza silny wpływ Schinkla i jego szkoły na twórczość architekta krakowskiego. To Schinkel, nawiązując do wzorów wczesnorenesansowej ceglanej ar-chitektury toskanskiej chętnie stosował terakotę. Dobrym przykładem jest tutaj berlińska Bauakademie z lat 1832-183550.Ten typ tworzywa występuje i w innych dziełach Pokutyńskiego, np. w najbardziej reprezentatywnym dla twórczości z wczesnego okresu naszego architekta dziele, jakim jest krakowski dom Towarzystwa Naukowego, gdzie w podokiennikach umieszczone zostały płyty terakotowe z medalionami słynnych Polaków. Do terakoty powrócił także w neogotyckiej willi w Piekarach z 1861 roku, gdzie zastosował „fryzy z cegły prasowanej (terra cota) wedle form podanych z fabryk wiedeńskich51.Poza Pokutyńskim w latach 50. XIX wieku nikt w Krakowie nie stonował dekoracji terakotowej, oprócz Antoniego Stacherskiego, który użył terakotowych medalionów na elewacjach przebudowanego w latach 1854-1861 w stylu włoskiego trecenta arsenału miejskiego przy Bramie Floriańskiej52.                                          
Za granicą natomiast terakota stosowana była powszechnie. Używali jej paryscy architekci: Hittorf, Duban, Labrouste i Vaudoyer53. Popularność płyt terakotowych rosła z chwilą wprowadzania konstruk-cji żelaznych, które były osłaniane ze względów estetycznych an-tykorozyjnych takimi właśnie płytami. Wraz z postępem technologicz-nym przemysłu ceramicznego, przeżywającego apogeum w drugiej połowie XIX wieku, zaczęto terakotę pokrywać barwną emalią, przykładem Muzeum Sztuk Stosowanych w Wiedniu, wzniesione wg projektu H. Ferstel’a, w 1871 r.
III. Analiza wnętrz dworu w Minodze wykazuje, że żadne z nich nie zachowało się w pierwotnym stanie. Stan  dawny  udokumentowany  jest
49 G. Bandman Przemiany w ocenie tworzywa w teorii sztuki XIX w. [w:] Pojęcia, problemy, metody współczesnej nauki o sztuce. Dwadzieścia sześć artykułów autorów europejskich i amerykańskich.  Wybrał Jan Białostocki, Warszawa 1976.
50 H. Beenken Schöpferische Bauideen der Deutschen Romantik. Moguncja 1952. s. 81.
51 F. Pokutyński Willa w Piekarach, op. cit.
52 J. Purchla O architekturze krakowskiej potowy XIX wieku [w:] „Rocznik krakowski", t. 53, Kraków 1987, s. 103; J. Lepiarczyk Dzieje budowy Muzeum Czartoryskich w Krakowie [w:] „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie" (MNK), t. 3, Wrocław-Kraków 1957, s. 184-5.
53 R. Plouin Le demeure francaise au XIX siecle [w:] Les Monuments Historiques de la France 1974. nr 1, s. 39-40.
na fotografiach archiwalnych. Nie zachowały się też żadne elementy ruchomego wyposażenia i umeblowania. Z nielicznych uratowanych elementów zabytkowych we wnętrzach wymienić można tylko te, które na stale umieszczone były w ścianach dworu, a więc: piec oraz dekoracja fasety stropowej i rozety w dawnym salonie. Przepadła polichromia ścian, brak nawet śladów po dawnej dekoracji jadalni. Znajdowała się w niej galeria popiersi królewskich, złożona z odlewów gipsowych zdjętych z sarkofagów wawelskich. Na fotografii archiwalnej (il. 8). dobrze czytelne jest popiersie Kazimierza Jagiellończyka i Władysława Jagiełły. Galeria ta stanowiła charakterystyczny przejaw patriotyzmu. Geneza galerii portretowych w rezydencjach ma dawną metrykę i sięga czasów renesansu. Szczególnie kultura sarmacka chętnie operowała galeriami rodowymi. W XIX wieku nastąpił jednak proces obiek-tywizacji historii. Miejsce prywatnych „dziejów rodu" zajęła „historia Ojczyzny", symbolizowana przez postacie z panteonu narodowego: królów, bohaterów jak: Czarniecki, Kościuszko, Poniatowski, czy wieszczów jak Mickiewicz. Popiersia ich pojawiły się zarówno w dekora-cjach wnętrz od pierwszej połowy XIX w.54 i na elewacjach kamienic krakowskich w drugiej połowie XIX wieku55. Dla dekoracji wnętrza dworu w Minodze szczególnie ważne jest porównanie jej z pierwotną dekoracją sali biblioteki w gmachu Towarzystwa Naukowego Krakow-skiego. W jej wnętrzu znajdowała się bowiem identyczna galeria portretowych popiersi królewskich, zdjętych z sarkofagów wawelskich przez Parysa Filippiego w latach 1861-186556. Popiersia te zostały usunięte z gmachu krakowskiego dopiero w okresie po II wojnie światowej.
Jakkolwiek popiersia królewskie tego typu były u schyłku XIX wieku produkowane seryjnie w Krakowie57, to ich zastosowanie w gmachu Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i w Minodze uznać należy za najwcześniejsze przykłady takiej dekoracji architektonicz-

54 Szczególnie interesującym przykładem był „salon gotycki" z gipsowymi popiersiami królów w kamienicy Józefa Louisa przy Rynku Głównym 13, urządzony po 1841 r.; Jego widok publikowały Pamiętniki krakowskiej rodziny Louisów (1831-1869). Oprac. J. Zathey, Kraków 1962. s. 148.
55 P. Krakowski Fasada dziewiętnastowieczna. Ze studiów nad architekturą wieku XIX [w:] „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z historii sztuki". Kraków 1964. s. 55-96.
56 M. Jarosławiecka-Gąsiorowska Parys Filippi [w:] Polski słownik biograficzny t. 6. Kraków 1946, s. 461-462.
57 „Czas", Kraków 15 czerwca 1890. Reklama Zakładu Rzeźby Artystycznej Kościelnej pana Chodzińskiego, który wykonuje biusty i płaskorzeźby z popiersiami Mickiewicza (z modelu Błotnickiego,
Kazimierza Wielkiego, Jagiełły, Bolesława Chrobrego, Kilińskiego, Kopernika, Pułaskiego, Głowackiego.

8. Dwór  w Minodze. Wnętrze jadalni dekorowane galerią popiersi królewskich gipsowych odlewów z sarkofagów wawelskich. Stan z końca XIX w. Wg fotografii archiwalnej. Fot. J. Krzyszkowski.

no-rzeźbiarskiej. Związek gmachu Towarzystwa Naukowego i dworu w Minodze poprzez rodzinę Wężyków sugeruje, że autorem popiersi królewskich w Minodze był ten sam artysta: rzeźbiarz Parys Filippi.
Wykorzystanie jako pierwowzoru wyobrażeń władców Polski z gro-bów królewskich na Wawelu - do galerii popiersi królów zarówno w sali Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, jak w willi w Minodze nie było przypadkowe. Była to konsekwencja szczególnej roli i znaczenia - jakie w całym kraju Już od początku XIX wieku przypisywano nekropolii wawelskiej. Kult grobów i pomników władców i bohaterów uzyskuje wymiar patriotycznej refleksji nad wielką przeszłością Ojczyzny. Nagrobek Kazimierza Wielkiego znalazł się w Zbiorze widoków sławniejszych pamiątek narodowych wydanych jako ryciny przez Zyg-munta Vogla w roku 180658. Ten sam nagrobek z sarkofagiem Jana III

58 J. Banach Zygmunta Vogla „Zbór widoków sławniejszych pamiątek narodowych” z roku 1806. Początki historyzmu i preromantyzmu w polskiej ilustracji [w:] Romantyzm. Studia nad sztuką drugiej polowy XVIII i wieku XIX. Materiały Sesji SHS Warszawa 1963. Warszawa 1967. s. 134-135.

Sobieskiego znalazł się na frontispisie podręcznika Architektura obej-mująca wszelki gatunek murowania i budowania, wydanego w Krakowie w 1812 roku przez ks. Sebastiana Sierakowskiego'19. Szczególna roki w popularyzacji sarkofagów wawelskich w ikonografii narodowej przypada jednak pomnikowemu wydawnictwu Monuiwnui Re^nuni Polomae Cracoviensia z roku 1827, dla którego ilustracje wykonitf Michał Stachowicz60. Wydawnictwo to wznawiane było kilkakrotnie. m.in. w i852 roku w Petersburgu z polskim tytułem Groby i pomniki królów polskich w ^ra^onw^.Patriotyczno-polityczna symbolika zabytków Krakowa, w tym grobów z Katedry Wawelskiej, w okresie romantyzmu utrwalana była przez ówczesna literaturę. Ambroży Grabowskł pisał; „Kraków. Klasyczna ziemia nasza ... napełniona tysiącznymi pamiątkami dawnej Polski... grobami jej królów i wodzów. gdzie każde wzgórze, każda budowla ... przypominają inne wieki, inne koleje i wypadki życia narodu naszego"62.Te same refleksje snut ..poel.i grobów" Edmund Wasilewski w poemacie Katedra na Wawelu^^. Niekwestionowany autentyzm wyobrażeń z sarkofagów wawelskich i jedyna w swoim rodzaju pozycja Krakowa zadecydowały, że właśnie one zaważyły na narodowej świadomości historycznej. Nie siało się lo udziałem - przynajmniej w tak decydującym zakresie " innych pomników królewskich: to jest pierwszych Piastów ze Złotej Kaplicy w Poznaniu czy pomnika Władysława Hermana i Bolesława Krzywous-tego w Płocku.
IV. Wybór neorenesansowego kostiumu stylowego dla dworu w Minodze wymaga odrębnej interpretacji. Odegrały tu rolę. jak sadzę. nie tylko - moda artystyczna, wyrażająca się w podatności na tradycję schinklowską. i nie tylko poglądy estetyczne architekta Filipa Pokutyń-skiego, który wysoko cenił renesans w teoretycznym studium pt. Juk zapatrywać się należy na kierunek dzisiejszej architektury^ - lecz odegrały rolę również treści znaczeniowe, które ewokow-alo skoj.ir/enie
•'J, R.iii.icli Mn'h<iliiSl<irliu-u:ii ..Mimwwnin Hr^iniin f'iiliiiiiin-(.'iiuiiYiriii.-: . ..['rin lli-.lrii.i'.-Ailiiiiir. l. l;. Kr.ikoM l'ł7f,. s. 1.17,
''" op. ci!., s. 144-l?f>.
"' op. cii.. s. 1?3.
'" A. Gr.ihowski Knikiw i /pyn nAn/lct'. Kr.ików IS.Id. Wyd .1. inoiio / o.l.ilnii slim k'n;u.i Ail.nu.i C;;i riołysk.iegy.
"-' E. W.isIJe^lu II •vlw /',.»•.-/». Kr;ik6w 195?.
[-, Poktiiyński Juk :ii{wiryHW .(1(' nn/rrr im kicniwk <l:i.wfizvi iirrliiirkinr-. /.ni r' "MIIH 11,1 pfidslnwii'hixttfriis:inki{w:} ..Rocznik C. K. Towarzystwa Naukowego Krakowskieep". t, X Krakón 1868. s- 258-275.

stylu budowli z jej funkcją. Styl siedziby Towarzystwa Nauko «go Krakowskiego nawiązywał do architektury Toskanii, Florencji M idy-ccuszów, ogólniej - do renesansowych Włoch, synonimu ideał lego rozkwitu kultury i nauki, A Kraków cieszył się wówczas sławą potsłfiego Rzymu, polskich Aten. Taka pozycja Krakowa, uformowana była i t.in. poprzez wielką tradycję historyczną, przez wyjątkowy status poHtytpiy, formalnie przynajmniej niepodległego Wolnego Miasta oraz ) "zez ożywioną działalność miejscowego środowiska intelektualnego re-prezentowanego właśnie przez Towarzystwo Naukowe.
Natęży sądzić, że analogiczne wartości semantyczne łączone z br-mami renesansowymi zaważyły na wyborze formy elewacji d óru Wężyków w Minodze. Dwór stawiał wprawdzie Teofil Wężyk, od 859 roku nowy właściciel Minogi, ale nie bez znaczenia pozostawaj tu osoba jego ojca. kasztelana Franciszka Wężyka, nadal niezwykle żywotnego mimo lat siedemdziesięciu, pierwszego prezesa „Towarzy-stwa Naukowego Krakowskiego, od Uniwersytetu odłączonego", głów-nego fundatora siedziby własnej Towarzystwa, literata, poety, (his-toryka. To właśnie w zestawieniu z osobą Franciszka Wężyka, praw-dziwego „uomo illustro", „1'homme des lettres** zrozumiały staji^ się wybór formy willi włoskiej, willi renesansowej. Wydaje się, że była to egzemplifikacja stereotypu, według którego willa renesansowa włoska jest najwłaściwszym domem dla uczonego i artysty, mecenasa nauki, słowem „krakowskiego Medyceusza". Interpretację taką zdaje się potwierdzać angielski wzornik J. Papwortha Rural Residences (1818;
wyd. 2. 1832), gdzie zamieszczono projekt „willi włoskiej dla artysty".
Ograniczone ramy referatu nic pozwalają na wyczerpanie bogactwa zagadnień związanych z zespołem dworu w Minodze. Dlatego 'nie została poruszona np. problematyka parku ani innych elementów zespołu. Wybrałem natomiast kilka - najbardziej moim zdaniem interesująch - aspektów, które dowodzą, że dwór polski był w drugiej połowie XIX wieku nadal żywym i twórczym problemem artystycznym i kulturowym.                                             '




Jest to opracowanie :Zbigniewa Beiersdorfa

DWÓR POLSKI W XIX WIEKU
ZJAWISKO HISTORYCZNE
I KULTUROWE
Pod redakcją
JERZEGO BARANOWSKIEGO